प्रस्तावना
“माणूसपण म्हणजे काय?” हा प्रश्न आज अधिकाधिक तीव्रतेने विचारात घेतला जातो. विज्ञानाने माणसाला अंतराळात नेलं, यंत्रमानव तयार केले, आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ताही निर्माण केली. पण तरीही एक प्रश्न सतावत राहतो – खरंच माणुसकी हरवत चालली आहे का? एकीकडे चंद्रावर वस्ती करण्याचे स्वप्न, तर दुसरीकडे रुग्णवाहिकेच्या तोंडाशी प्राणवायूसाठी झगडणारी आई – ही विसंगती माणुसकीच्या अधःपतनाचे संकेत देते.
या निबंधात आपण माणुसकी म्हणजे काय, तिचे आजचे स्थान, सामाजिक बदल, तंत्रज्ञानाचा प्रभाव, आणि या स्थितीतून बाहेर पडण्याचे मार्ग या सगळ्याचा सखोल विचार करू.
माणुसकी म्हणजे काय?
माणुसकी म्हणजे दुसऱ्याच्या वेदनेत आपलं दुःख पाहणं, कोणताही स्वार्थ न ठेवता मदतीला धावणं, सहवेदना जाणणं – म्हणजेच एक प्रकारे “जगणाऱ्या देवत्वाचा” अनुभव. माणसाच्या अन्य जीवांपेक्षा वेगळं असण्याचं खरं कारण म्हणजे माणुसकी.
सहनशीलता, दयाळूपणा, सहकार्य, आणि परोपकार हे माणुसकीचे चार खांब आहेत. पण आज हेच खांब डळमळीत होताना दिसतात.
आजच्या समाजात माणुसकी कुठे आहे?
1. समाजमाध्यमांतील उदासीनता:
माणसं सोशल मीडियावर एकमेकांचे वाढदिवस “Story” म्हणून शेअर करतात, पण प्रत्यक्षात त्यांना भेटत नाहीत. अपघाताच्या ठिकाणी मदत करण्याऐवजी ‘व्हिडिओ काढणे’ हे प्राधान्य बनलं आहे.
2. वैद्यकीय आणि आरोग्य क्षेत्र:
पैशांअभावी रुग्णालयाच्या दारात प्राण सोडणाऱ्या व्यक्तींच्या कथा दुर्दैवाने वाढल्या आहेत. वैद्यकीय शिक्षण घेणारे विद्यार्थी डॉक्टर बनतात, पण किती जण खरोखर ‘सेवाभाव’ जपतात?
3. वृध्दाश्रमांची वाढ:
पूर्वी वृद्ध व्यक्ती घरातील गुरूस्थान होते, आज ते वृद्धाश्रमात राहत आहेत. पालकांवर मायेने प्रेम करणं हे माणुसकीचं मूळ होतं, ते झाकोळलं गेलं आहे.
4. लहान मुलांवरील अत्याचार:
बालश्रम, बालविवाह, शोषण आणि बालकांचे लैंगिक शोषण – हे सगळं ऐकताना माणुसकीची हार स्पष्ट दिसते. निष्पापतेवर अत्याचार करणं ही माणुसकीची सर्वात मोठी हार आहे.
माणुसकी हरवण्यामागची कारणे
1. स्पर्धात्मक जीवनशैली:
“मी आणि माझं” या संकुचित मानसिकतेत आपण इतके गुरफटलो आहोत की इतरांचे दुःख आपल्याला जाणवत नाही. यशाच्या शर्यतीत सहवेदना हरवली आहे.
2. तंत्रज्ञानाचं अतीव स्वामित्व:
स्मार्टफोनमुळे माणसं जवळ असूनही दूर झाली आहेत. ऑनलाइन जगात आपण इतके गुंतलो आहोत की प्रत्यक्ष संवाद, सहानुभूती, स्नेह यांना जागाच उरलेली नाही.
3. नीतिमूल्यांचा ऱ्हास:
शाळा, महाविद्यालयं आणि घरी नीतिमूल्यांचं शिक्षण कमी झालं आहे. मुलांना केवळ गुण आणि पैसे कमावण्याचं शिकवलं जातं – माणूसपणाचं नाही.
4. राजकीय आणि सामाजिक धोरणं:
धर्म, जात, भाषा यावरून माणसांमध्ये भेदभाव केला जातो. केवळ सत्तेसाठी माणसं फोडण्याचा प्रकार जिथे सर्रास होतो, तिथे माणुसकी जगेल तरी कशी?
माणुसकी जिवंत ठेवणारे काही प्रकाशबिंदू
1. आपत्ती काळातील मदतकार्य:
कोरोना महामारीत अनेकांनी विनामोबदला अन्न वाटप केलं, रक्तदान केलं, रुग्णवाहिकांमध्ये मदत केली. ही खरी माणुसकी होती – जी अजूनही जिवंत आहे.
2. NGO व सेवाभावी संस्था:
स्नेहालय, अण्णा हजारे यांची कार्यसंस्था, इस्कॉन फूड फॉर लाईफ, आनंदवन – ही ठिकाणं माणुसकीचे जीवंत नमुने आहेत. ही मंडळी समाजाच्या तळागाळातील लोकांसाठी कार्य करत आहेत.
3. विद्यार्थ्यांनी घेतलेले पुढाकार:
काही विद्यार्थी आणि युवक स्वयंसेवक म्हणून वृद्धाश्रमांना भेट देतात, गरीब मुलांना शिक्षण देतात. ही माणुसकीची आशा आहे.
माणुसकीचा खरा अर्थ – कथा आणि उदाहरणं
1. अब्दुल कलाम यांचे नम्रता गुण:
भारताचे माजी राष्ट्रपती डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांना ‘जनतेचे राष्ट्रपती’ का म्हटले जात होते? कारण त्यांचं वागणं, बोलणं, आणि सर्वसामान्यांशी जोडलेलं राहणं – ही खरी माणुसकी होती.
2. सोनू सूदचे लॉकडाऊनमधील कार्य:
कोरोनाच्या काळात लाखो मजुरांना गावी पोहोचवणं, औषधं पुरवणं – सोनू सूदने एका खऱ्या माणसाचा रोल निभावला. त्याचं कार्य ‘फक्त सेलिब्रिटी’ म्हणून नाही, तर एक माणूस म्हणून प्रेरणादायक होतं.
माणुसकीचे पुनरुत्थान कसे घडवावे?
1. नीतिमूल्यांचं शिक्षण:
शाळांमध्ये ‘मानवता शिक्षण’ सक्तीचं करायला हवं. केवळ विज्ञान, गणित शिकवून चालणार नाही – तर ‘माणूस’ घडवणं गरजेचं आहे.
2. कुटुंबात वेळ देणं:
मुलांनी पालकांशी संवाद ठेवावा. मोठ्यांनी मुलांशी आपुलकीने बोलावं. संवादातूनच माणुसकीचे धडे मिळतात.
3. तंत्रज्ञानावर संयम:
तंत्रज्ञान वापरणं चुकीचं नाही, पण त्याच्या अधीन होणं चूक आहे. डिजिटल डिटॉक्स, प्रत्यक्ष भेटी, समाजसेवा यांचा आग्रह असावा.
4. समाजासाठी वेळ देणं:
प्रत्येक व्यक्तीने दर आठवड्याला कमीत कमी २-३ तास समाजसेवेसाठी द्यावेत. वृद्धाश्रम, अनाथाश्रम, झोपडपट्ट्या – या ठिकाणी आपलं प्रेम द्यावं.
निष्कर्ष
“खरंच माणुसकी हरवत चालली आहे का?” – या प्रश्नाचं उत्तर ‘हो’ आणि ‘नाही’ यामध्ये दोन्ही आहे. एकीकडे स्वार्थ, स्पर्धा आणि यंत्रवत जीवनामुळे माणुसकी हरवते आहे, पण दुसरीकडे अजूनही अनेकांनी ही माणुसकी जागवलेली आहे. प्रत्येकाने जर स्वतःपासून सुरुवात केली, तर ही हरवलेली माणुसकी पुन्हा सापडू शकते.
माणुसकी ही केवळ भावना नाही, ती एक कृती आहे. आणि ती कृती आपण आजपासूनच सुरू करूया.
